“Dünyada en üstün ve değerli şey; her zaman ve mekânda Allâh’ın zikriyle dolu bir gönüldür.”1
[Göklerde ve yerde bulunan bütün varlıklar, Allâh’ı kendi dillerince zikrederler. Allah Teâlâ, bu hakîkati âyet-i kerîmede şöyle beyan buyurur:
“Yedi gök, yer ve bunlarda bulunan herkes O’nu tesbîh eder. O’nu hamd ile tesbîh etmeyen hiçbir şey yoktur. Ne var ki siz, onların tesbîhini anlamazsınız…” (el-İsrâ, 44)
Bundan dolayıdır ki bülbüllerin bir damlacık yüreklerinden dökülen feryat nağmeleri, kumrulardan yükselen “hû, hû”lar, leyleklerin “lek, lek”leri, ârif kullar nazarında hep duygu dolu birer “zikir” te­zâhürüdür. Nitekim bu hakîkatin birer misâli sade­dinde, nebevî terbiye al­tında yetişen gü­zîde sahâbîlerden Abdullah ibn-i Mes’ûd (r.a.); “Biz boğazımızdan geçen lok­ma­la­rın tesbihlerini duyar hâ­le gelmiştik!” buyurmuştur.2 Yine Hak dostlarından Hüdâyî Hazretleri; koparmak için uzandığı bütün çiçeklerin kendi dillerince Hakk’ı tesbîh ettiklerini işitmiş ve hiçbirini koparmaya kıyamamış, neticede üstâdına ancak, sapı kırılmış olduğu için zikri bitmiş bulunan bir çiçeği takdim edebilmiştir.
Yani kâinattaki ilâhî nizam gereği, insanlar ve cinlerin dışındaki canlılardan zikri bitenin, ömrü de biter. Bu demektir ki, Allah Teâlâ’nın yarattığı bütün canlılar için hakîkî hayat; zikrin feyiz ve bereketiyle geçen hayattır. Dolayısıyla Allâh’ı unutan bir kalp, zâhiren yaşıyor olsa da, hakîkatte ölü demektir. Zikrin, kalpler üzerindeki bu hayâtî ehemmiyetine dâir, Sâmi Efendi Hazretleri de şöyle buyurmuşlardır:
“Hakîkî hayat sahibi, ancak kalbi diri olan kimsedir. Çünkü kalp, Beytullah’tır (nazargâh-ı ilâhîdir). Orada Allah muhabbeti ve zikri yoksa, o kalp ölüdür…”3
Gaflet ve kasvete müp­telâ bir kalbin en tesirli ilâcı, “zikrullah”tır. Nite­kim âyet-i kerîmede:
“...Bilesiniz ki kalpler, ancak Allâh’ın zikriyle it­mi’nâna (hakîkî huzûra) erer!” (er-Ra‘d, 28) buyrulmaktadır.
Öte yandan, sırf dil ile zikretmek kolaydır. Lâkin Rabbimiz’in biz kullarından asıl murâdı; zikrin feyziyle dolarak dâimâ Allah ile beraberliğin şuur ve idrâki içinde bulunan, rakik, hassas ve ârif bir kalptir.
Es‘ad Erbilî Hazretleri, bu keyfiyette bir zikir hâlinde bulunmayı, hattâ zikri sadece dil ve kalbe değil, vücûdun bütün zerrelerine yayabilmeyi, mânevî evlâtlarına şöyle tavsiye buyurmuşlardır:
“Bir insana gusül gerektiğinde nasıl ki vücûdunun her yerini, hattâ her noktasını yıkaması lâzım ise, gönül âlemini tasfiye etmek isteyen bir kişinin de bütün letâifleriyle, hattâ vücûdunun her zerresiyle zikretmesi zaru­rîdir.”4
“Cenâb-ı Hak, kalp gözünüzü nurlandırsın! Nasıl ki gül yaprağının her noktasında gül suyu mevcut ise, sizin kıymetli vücûdunuzun her zerresini de muhabbet ve dâimî zikrin hoş kokusuyla güzelleştirsin! Âmîn...”5
Cenâb-ı Hak âyet-i kerî­me­lerde:
“…Nerede olursanız o­lun, O sizinle beraberdir...” (el-Hadîd, 4)
“…Biz ona (insana) şah damarından daha yakınız.” (Kâf, 16)
“…Şunu iyi bilin ki Allah, insan ile kalbi arasına girer…” (el-Enfâl, 24) buyurarak her an biz kullarıyla beraber olduğunu beyan etmektedir. Dolayısıyla bu hakîkati idrâk etmiş bir mü’minin, hiçbir zaman Allah’tan gâfil kalması düşünülemez.
Bu hususta Şeyh Şiblî Hazretleri’nin şu kıssası ne kadar hikmetlidir:
Bir vâiz, kürsüde âhiret ahvâlini anlatmaktaydı. Cemaatin arasında Şeyh Şiblî Hazretleri de vardı. Vâiz efendi, Cenâb-ı Hakk’ın âhirette soracağı suallerden bahsederek:
“–İlmini nerede kullandın, sorulacak! Malını-mülkünü nereden kazanıp nereye harcadın, sorulacak! Ömrünü nasıl geçirdin, sorulacak! İbadetlerin ne durumda, sorulacak! Harama-helâle dikkat ettin mi, sorulacak!..”
Bunların ardından; “Şunlar şunlar da sorulacak!..” diye, hepsi de son derece mühim olan pek çok husus saydı. Fakat bu kadar tafsîlâtlı îzâha rağmen, meselenin özüne dikkat çekilmemesi üzerine, Şiblî Hazretleri yumuşak bir üslûpla vâize seslendi:
“–Ey vâiz efendi! Suallerin en mühimlerinden birini unuttun! Allah Teâlâ kısaca şunu soracak:
«Ey kulum! Ben seninleydim, sana şah damarından daha yakındım; fakat sen kiminleydin?!»”
İşte makbul bir kulluk için mühim olan da Cenâb-ı Hak ile kalbî beraberliği temin edebilmektir. Zira seven, sevdiğini unutmaz, onu çokça zikreder. Beşerî ve nefsânî hayatta bile insan neyi çok seviyorsa; meselâ evlâdını, malını, ticâretini vs. en çok ondan bahseder. Bu ölçü, bir mü’minin Allah muhabbeti hususunda kendisini mîzân edeceği bir ibret aynası gibidir. Kendimize sormalıyız: Fânî dünyanın devremülk oyuncaklarına olan kalbî alâkamız ne nisbette, buna mukâbil bizi yoktan var eden, varlıkların en şereflisi olan insanlardan kılan ve sayısız nîmetleriyle rızıklandıran Cenâb-ı Hakk’a karşı muhabbet ve rağbetimiz ne nisbette?!.
Bu hususta Müfessir İsmail Hakkı Bursevî’nin şu ifâdeleri ne kadar mânidardır:
“Bir kemik parçası olan kulağa işittiren, yağdan oluşan göz yuvarlağına gördüren, bir et parçası olan dili konuşturan; bitkileri meyve ve dâneleriyle, hayvanları etleri ve yağlarıyla, yeryüzünü ağaçları ve nehirleriyle, gökyüzünü yıldızlarıyla ve onların ışıklarıyla donatan; geceyi insanların dinlenmesine tahsis eden; gündüzleri sayısız nîmetlerinden dilediği kadarını lûtfeden Allâh’ın şânı ne yücedir!
Sen O’na lâyıkıyla kulluk edemediğin hâlde, O sanki senden başka bir kulu yokmuş gibi, seni terbiye edip beslemektedir. Sen ise kullukta sanki O’ndan başka bir (sığınak, barınak ve dayanağın) daha varmış gibi davranmaktasın. (Bu ne dehşetli bir gaflettir!)”6
Cenâb-ı Hakk’ın muhabbetiyle dolu olan bir gönül, Allâh’ın sevmediklerine aslâ meyledemez. Cenâb-ı Hak’la beraberliğin gönül feyzi kar­şı­sında, Allah’tan uzaklaş­tıran her şey, gözden ve gö­nülden düşer. Nasıl ki Gü­neş’ten aldığı huzmele­ri tek noktada toplayan bir mer­cek, altındaki çerçö­pü yakıp kül ederse, Hakk’ın zikrine lâ­yıkıyla tek­sîf olan bir gönül de, ku­lu Rabbinden uzaklaş­tıran bütün fısk u fü­cûr­dan, mâsivâdan ve mâ­lâ­yâ­nîden kendini korur. Bu ise kolay elde edilen bir neti­ce değildir. Zira bu, Cenâb-ı Hakk’ın zâhirî ve bâ­­tınî bütün emirlerine riâyet edip yine zâ­hirî ve bâtınî bütün nehiylerinden titizlikle sakınarak idrâk edilebilen, yüksek bir kulluk kıvâmıdır. Cenâb-ı Hakk’ın râzı olacağı bütün hâl ve davranışlar, işte bu kıvâma ulaşmış olan bir kulun en tabiî vasfı hâline gelir.
Bu itibarla gönül ne nisbette Rabbiyle beraberse, kul o nisbette istikâmet üzere demektir. Bunun aksine, Rabbini unuttuğu nisbette de hak ve hakîkat yolundan sapmış demektir. Dolayısıyla işin özü, zikrullah ve muhabbetullah ile yüksek bir kalbî seviyeye ulaşmaktır. Nitekim bir hadîs-i şerîfte buyrulduğu üzere;
“Dâvud Peygamber şöyle duâ ederdi:
«Allâh’ım, Sen’den Sen’i sevmeyi, Sen’i seven kişiyi sevmeyi, Sen’in sevgine ulaştıran ameli isterim. Allâh’ım, Sen’in sevgini bana kendimden, âilemden ve soğuk sudan (yani dünyanın en câzip lezzetlerinden) daha sevimli eyle.»” (Tirmizî, Deavât, 72)
Sevgisini kullarının kalbine lûtfedecek olan, Cenâb-ı Hak’tır. Allah Teâlâ, sevdiklerinin kalbine aşk ve muhabbetini bahşeder. Bu bakımdan dâimâ hamd, şükür ve zikirle, sâlih amellerle ve Allâh’ın sevdiklerine yakın olmaya çalışmak sûretiyle, Cenâb-ı Hakk’ın seveceği hâle ulaşmaya gayret etmeli ve bunun duâ ve ilticâsı üzere bulunmalıyız. Böyle bir niyet, gayret ve iştiyaktan uzak, gâfilâne geçirilen bütün vakitler, ömür takviminin çöpe atılmış altın yapraklarıdır. Allâh’ı unutarak geçirilen bütün zamanlar, âhiretin can yakıcı nedâmet ateşleridir…]
Ebû’l-Hasan Harakânî Hazretleri buyurur:
“Hak dostları dâimâ büyük bir hüzün içindedirler. Bunun sebebi, Cenâb-ı Hakk’ı şânına lâyık bir şekilde zikretmek isteyip de bunu yapamayışlarıdır.”7
[Müteâl, yani hayal öte­si mükemmellikte olan Cenâb-ı Hakk’ı şânına lâyık bir sûrette idrâk edebilmek ve yine O’na lâyık oldu­ğu şe­kilde mükemmel bir kul­luk­ta bulunabilmek, beşer tâ­katinin üzerindedir. Bu se­­bep­le mü’min, Hakk’a iba­det ve mârifet yolunda, elinden ge­len bütün gayretini gös­ter­mek­le birlikte, amellerini dâ­imâ noksan ve kusurlu görmelidir. Ayrıca Cenâb-ı Hak’tan kusur ve nok­sanlarının affını, ibadetle­rinin lûtfen ve keremen kabûlünü niyâz etmelidir. Hakk’a kulluk edebi bunu gerektirir.
Nitekim, Cenâb-ı Hakk’ın insanlıkta tecellî eden sanat hârikası olarak yarattığı ve emsalsiz bir örnek şahsiyet olarak beşeriyete armağan ettiği Rasûl-i Ekrem (s.a.) Efendimiz bile, bu kulluk edebinden dolayı:
“…Allâh’ım! Sen’i lâyık olduğun şekilde medh ü senâdan âcizim! Sen kendini nasıl medh ü senâ etmişsen öylesin!”8 diyerek Rabbine ilticâ etmiştir.
Yine Efendimiz (s.a.), geçmiş ve gelecek bütün günahları bağışlanmış olduğu hâlde, ilâhî rahmetin sağanak sağanak yağdığı ve duâların makbul olduğu seher vakitlerinde uyumamış, mübârek ayakları şişinceye kadar, gözyaşları içinde namaz kılarak sabahlamış, Cenâb-ı Hakk’a karşı dâimâ kusur, acziyet ve hiçliğini îtiraf hâlinde, günde yetmiş kere, -hattâ bir rivâyete göre- yüz kere istiğfâr etmiştir.
Cenâb-ı Hak, zikre bir sınır tâyin etmeksizin şöyle buyurmuştur:
“Ey îmân etmiş olanlar! Allâh’ı çokça zikredin. Ve O’na sabah ve akşam tesbihte bulunun.” (el-Ahzâb, 41-42)
İşte nebevî ahlâktan lâyıkıyla hisse almış olan Allah dostları da bu ilâhî emre riâyet ederek, büyük bir kulluk edebi içinde Cenâb-ı Hakk’ı çokça zikrederler. Fakat ne kadar çok zikretseler de, bunun, Cenâb-ı Hakk’ın şân-ı ulûhiyyeti karşısında âdeta bir “hiç” hükmün­de olduğunu bilip gayret-i dî­niy­ye­le­rini daha da artırmaya çalışırlar. 
Zira kalbî duyuş ve hassâsiyeti artan bir kulun, Rabbinin azametini idrâki de ziyâdeleşir. Bu itibarla, az bir zikir ve iba­deti çok ve kâfî görmek, ancak bir gaflet işaretidir.]
Ebû’l-Hasan Harakânî Haz­retleri buyurur:
“Siz «Allah (c.c.)» derken, başka bir söz söyleyen kimse ile aslâ sohbet etmeyiniz!”9
[Allah Teâlâ’yı zikretmekten maksat, kalben O’nunla beraber olabilmektir. Yani dil, Hakk’ın es­mâ­sını telâffuzla meşgulken, gönül de bütün dikkatini Cenâb-ı Hakk’a teksif etmelidir. Zikrin feyz ve bereketine nâil olabilmek için; dilin söylediğini, gönül dili de tasdik ederek bunu dâimî bir şuur ve idrâk hâline getirmelidir. 
Bu hâle ulaşan Hak âşıklarını, artık hiçbir fânî, nefsânî ve dünyevî meşgale Allah’tan uzaklaştıramaz. Bu yüzden, değil zikir esnâsında Allah’tan gâfil kalmak, dünyevî meşgaleler esnâsında dahî gönlü Allâh’a verebilmek, halk içindeyken bile kalben Hak’la beraber olabilmek, her mü’minin gönül ufkunda bulunması gereken ulvî bir hedeftir.
Osmanlı devrinde yetişmiş olan büyük zât­lar­dan İmâm Birgivî Hazretleri’nin şu kıssası ne kadar mânidardır:
İmâm Birgivî Hazretleri, bir gün devrin Şeyhül­islâm’ının verdiği bir fetvâyı uygun bulmaz, fetvâ kağıdını imhâ eder. Bu durumu öğrenen Şeyhülislâm, İmam Birgivî Hazretleri’ni huzûruna davet eder.
İmâm Birgivî Hazretleri fetvâhâneye girdiğinde Şeyhülislâm namaza durmuştur. Fakat Birgivî Hazretleri namazda olan Şeyhülislâm’a selâm verir, sonra da bir köşeye geçip oturur. Namazını bitiren Şeyhülislâm, hayreti daha da artmış bir hâlde İmâm Birgivî’ye hitâben:
“–Be kardeşim, hem verdiğimiz fetvâyı imhâ edersin hem de namaz kılmakta olan birine selâm verilmeyeceğini düşünemeyecek kadar gaflet içindesin!” der.
Birgivî Hazretleri gâ­yet sa­kin:
“–Dediğiniz doğrudur, lâ­kin ben namaz kılana se­lâm vermedim ki…” der. Şeyhülislâm’ın:
“–Nasıl olur, ben namaz kılıyordum.” demesi üzerine de:
“–Hayır, siz namaz kılmıyordunuz.” karşılığını verir. Bunun üzerine Şeyhülislâm, hay­ret ve şaşkınlığı daha da artmış bir hâlde:
“–Namaz kılmıyorduysam, ya ne yapıyordum?!” diye sorar.
Birgivî Hazretleri muhâtabını irşad maksadıyla kerâmeten şu cevâbı verir:
“–Siz hakîkî mânâda namaz kılmıyordunuz. Zira o esnâda şu duvara bir pencere açıp açmamanın kararını vermekle meşguldünüz.”
Şeyhülislâm, bu cevap karşısında âdeta donakalır. Zira gerçekten de o sırada duvara pencere açıp açmamayı düşünmüştür. Bunun üzerine, Birgivî Hazretleri’nin ne kadar büyük bir mânâ üstâdı olduğunu anlar ve ellerine kapanıp affını diler.10
Namaz, Cenâb-ı Hak’la beraberliktir, en büyük zikir hâlidir. Bu zikri gafletle ziyân edip onun feyiz ve rûhâniyetinden nasipsiz kalmak, Cenâb-ı Hakk’ın gazabını celbeder. Bunun içindir ki âyet-i kerîmede:
“Yazıklar olsun o namaz kılanlara ki, onlar namazlarından gâfildirler.” (el-Mâûn, 4-5) buyrulmuştur.
Hâlbuki Rabbimiz, yalnızca ibadet esnâsında değil, her zaman gönüllerimizin zâkir hâlde bulunmasını arzulamaktadır. Gözlerimiz uyusa dahî kalbimizin uyanık olmasını dilemektedir. Nitekim âyet-i kerîmede; “Onlar, ayakta dururken, otururken, yanları üzerine yatarken (her vakit) Allâh’ı zikrederler…”11 buyrulmaktadır. Bu gönül kıvamına ulaşanlar, dâimî bir ibadet hâlinde yaşarlar. Onların oturup-kalkmaları, yiyip-içmeleri, hattâ istirahatleri bile ibadet ecrine nâil olur.
Nitekim İmâm-ı Rabbânî Hazretleri bu hakîkati şöyle ifâde buyurmuşlardır:
“Vakitlerimizi dâ­i­mâ Cenâb-ı Hakk’ı zikretmeye harcamalıyız. Alış­veriş bile olsa, yüce şerîate uygun olarak yapılan her iş, zikir kabûl edilir. O hâlde bü­tün hâl ve hareketlerimizde şer’î hükümlere riâyet edelim ki, bunların hepsi zikir sayılsın. Zi­ra zikir, gafleti berta­raf etmektir. Ne zaman bütün fiillerimizde İs­lâ­mî emir ve nehiy­lere uyar­sak, işte o zaman emir ve nehiylerin sahi­binden gâfil kalma­mış ve O’nu dâimâ zikretmiş oluruz.”12
Buna muvaffak olan kullarını, Cenâb-ı Hak şöyle müjdelemektedir:
“Onlar, ne ticaret ne de alışverişin kendilerini Allâh’ı anmaktan, namaz kılmaktan ve zekât vermekten alıkoyamadığı insanlardır. Onlar, kalplerin ve gözlerin allak bullak olduğu bir günden korkarlar. Çünkü (o günde) Allah, onları yaptıklarının en güzeli ile mükâfatlandıracak ve lûtfundan onlara fazlasıyla verecektir. Allah, dilediğini hesapsız rızıklandırır.” (en-Nûr, 37-38)]
Ebû’l-Hasan Harakânî Hazretleri buyurur:
“İnsanlar ekseriyetle duâlarında şöyle derler: 
«Allâh’ım, üç yerde imdadımıza yetiş; can çekişirken, mezarda ve kıyâmette!»
Ben de diyorum ki; «İlâhî, her zaman im­dâdıma yetiş!»”13
[İbadetler, belli bir zaman içinde edâ edilir ve biter. Lâkin kulluk dâimîdir. Bu hakîkatten gâfil kalan bir insan; güçlü, sıhhatli, rahat ve emniyet içinde olduğu zaman, kendini ihtiyaçsız görmeye, büyüklenmeye, duâ ve ibadet vazifelerini ihmâl etmeye ve neticede Rabbini unutarak haddini aşmaya başlar. Başı dara düştüğünde ise o mağrur tavrından eser kalmaz, âdeta ıslak bir kâğıt gibi zayıflık ve acziyet içinde kalır.
Cenâb-ı Hak, Kur’ân-ı Kerîm’de insanoğlunun fıtratına ayna tutarak onun bu zaafını şöyle beyan buyurmaktadır:
“Gemiye bindikleri zaman, dîni yalnız O’na has kılarak (ihlâsla) Allâh’a yalvarırlar. Fakat onları sâlimen karaya çıkarınca, bir bakarsın ki, (Allâh’a) ortak koşmaktadırlar.” (el-Ankebût, 65)
“Denizde başınıza bir musîbet geldiğinde, O’ndan başka bütün yalvardıklarınız kaybolup gider. O sizi kurtarıp karaya çıkardığında, (yine eski hâlinize) dönersiniz. İnsanoğlu çok nankördür. O’nun, sizi kara tarafında yerin dibine geçirmeyeceğinden, yâhut başınıza taş yağdırmayacağından emin misiniz? Sonra kendinize bir koruyucu da bulamazsınız.” (el-İsrâ, 67-68)
İnsan, dâimâ güvenip dayanabileceği bir güç ve kudrete muhtaçtır. Her dâim sonsuz kuvvet ve kudret sahibi olan yegâne sığınak, barınak ve dayanak ise Cenâb-ı Hak’tır.
Bu hakîkate bîgâne kalan gâfillerse, ulaştıkları dünyevî muvaffakıyetlere ve sahip oldukları güç ve kudrete güvenerek kendilerini yenilmez, yıkılmaz ve ölümsüz görmeye, hattâ nefislerini putlaştırarak ilâhî kudrete baş kaldırmaya kadar gitmişlerdir. Tarihte bunun pek çok misâli vardır:
Meselâ 1912 yılında, okyanusu aşmak için yapılan Titanic adlı devâsâ gemi için, gurur ve kibir şaşkınlığı içinde; “Bu gemiyi hiçbir güç batıramaz!” denildi. Gemi daha ilk seferinde bir buz dağına çarparak okyanusun derinliklerine gömüldü.
Yine 1986’da uzaya gönderilmek istenen ve Challenger yani “meydan okuyan” adı verilen uzay mekiği, fırlatıldıktan 73 saniye sonra gökyüzünde infilâk edip paramparça oldu.
Güç ve kudretine güvenerek tanrılık iddiasına kalkışan mağrur Nemrut, âdeta kendisiyle istihzâ edilircesine, cılız bir sinekle helâk edildi.
Kâbe-i Muazzama’yı yıkmak gibi çirkin bir maksatla Yemen’den yola çıkan mağrur Ebrehe, o zamanın tankları yerinde olan devâsâ fillerle takviye edilmiş azametli ordusuna çok güveniyor, kendisini hiçbir gücün durduramayacağını zannediyordu. Kendince Kâbe’yi yıkacak ve böylece in­sanlar ibadet ve ticâret için artık Yemen’e akın edecek, neticede Yemen’in ik­ti­­sâdî hayatı canlanacaktı. Lâkin yenilmez zannettiği ordusuyla Mekke yakınlarına ulaştığında, Cenâb-ı Hak onları çölden gelen as­lan­­larla, kaplanlarla, vahşi ca­na­varlarla değil, -kendi­leriyle istihzâ edercesine- kü­çücük kuşların attığı taşlarla, âdeta çiğnenmiş ekin yapraklarına döndürdü. 
Ne ibrettir ki Cenâb-ı Hak, zâlim Ebrehe’nin canını orada almadı. Onu, gurur, kibir ve azametle çıktığı Yemen’e yaralı olarak döndürdü. Yemenlilere Ebrehe’nin hakir ve zelil âkıbetini gösterdikten sonra, onu kahr-ı ilâhîsinin ibretli bir misâli hâlinde tarihin çöplüğüne gömdü.
Bunun gibi sayısız misallerle de sâbittir ki, Cenâb-ı Hakk’ın “mütekebbir” sıfatının ortaklığa tahammülü yoktur. Allah Teâlâ’nın azamet ve kibriyâ sıfatıyla yarışa kalkışan, Hakk’a karşı “Ben!” diyen zâlimler, “Bizden daha güçlü kim var?” diye övünen Âd ve Semûd gibi kavimler, Allâh’ın lûtfettiği güç ve kudreti kendi nefislerine izâfe ederek gurur ve kibir şımarıklığına kapılanlar, dâimâ ilâhî gazaba dûçâr olarak mahvolmuşlardır. Vaktiyle o mağrur zâlimlerin ihtişamlı sarayları üzerine doğan Güneş, bugün onların harâbeleri üzerine doğuyor...
Velhâsıl Cenâb-ı Hak, insanı bu dünyada varlıkla da darlıkla da imtihan etmektedir. Kulun başı dara düştüğünde Rabbine yönelip yalvarması, buna mukâbil rahata kavuştuğunda ise kulluğunu unutması, büyük bir ihânet ve nankörlüktür. Bu itibarla, edep, tevâzû, hamd, şükür, rızâ ve duâ hâli, hayatın şartları değişse de mü’minin değişmez bir vasfı olmalıdır.
Bizler de, ebediyet yolculuğumuzun en çetin geçitleri olan; son nefes, kabir, kıyâmet, mîzan ve Sı­rat’ta Rabbimiz’in imdadımıza yetişmesini istiyorsak, bugün ilâhî emir ve nehiylere titizlikle riâyet ederek Cenâb-ı Hakk’ın yardımına lâyık hâle gelmeye gayret göstermeliyiz. Bilhas­sa ra­hatlık zamanlarında Rab­bi­miz’i daha çok hatırla­yıp kulluk edebi içinde vazifelerimizi güzelce îfâ etme­liyiz ki; zorluk ve meşakkat­lerle karşılaştığımızda, Rabbimiz de bizi hatırlayıp ilâ­hî nusret ve inâyetinden mah­rûm etmesin...]
Cenâb-ı Hak cümlemize, kulluk edebinin gerektirdiği şekilde yaşayabilme­yi; varlıkta şımarmayıp şükredebilmeyi, yoklukta şi­kâ­yet etmeyip sabredebil­me­­yi, her hâlükârda ilâhî tak­dirden râzı olup rızâ-yı ilâ­hî­sine nâil olabilmeyi nasip ve müyesser eylesin…
Âmîn!
Dipnotlar: 1) Câmî, Nefahât, s. 444. 2) Bkz. Buhârî, Menâkıb, 25. 3) M. Sâmi Efendi, Hz. Yûsuf, s. 26. 4) M. Es‘ad Efendi, Mektûbât, s. 140, no: 112. 5) M. Es‘ad Efendi, Mektûbât, s. 100, no: 69. 6) Bkz. Rûhu’l-Beyan Kur’ân Meâli ve Tefsiri, c. 1, s. 89-90, Erkam Yayınları. 7) Harakânî, Nûru’l-Ulûm, s. 248. 8) Müslim, Salât, 222. 9) Câmî, Nefahât, s. 444. 10) Bkz. Naim Erdoğan, Dînî Hikâyeler (Nüzhetü’l-Mecâlis adlı eserden tercüme), sf. 267-268, Çile Yayınları, İstanbul, 1979. 11) Âl-i İmrân, 191. 12) İmâm-ı Rabbânî, Mektûbât, II, 540, no: 25. 13) Attâr, Tezkiretü’l-Evliyâ, s. 638.[Hak katında makbul bir kulluk hayatı yaşayabilmek için; ilim, amel ve takvâ bütünlüğü zarûrîdir. Kur’ân ve Sünnet bilinmeden kulluk istikâmetini muhâfaza edebilmek çok zordur. Fakat bilmek de tek başına kâfî değildir. Kur’ân ve Sünnet’i tatbik ederek takvâya ulaşmak elzemdir.

Nefs ve şeytânın hile ve tuzaklarına karşı kalbin istikâmetini koruyan en kuvvetli mânevî zırh, takvâ duygusudur. Takvâ, Allâh’ın rızâsını ve muhabbetini kaybetme korkusuyla, haramlardan ve hattâ şüphelilerden bile sakınmayı gerektiren, aynı zamanda ilâhî mîzandaki hesap endişesiyle, helâlleri bile riyâzat hâlinde kullanmaya sevk eden bir îman hassâsiyetidir.
İlmin gâyesi ve zirvesi, mârifetullah’tır; yani “Allâh’ı kalben tanıyabilmek”tir. Allâh’ı kalben tanıyan bir kul, aynı zamanda Allah’tan lâyıkıyla korkar. Nitekim; “…Kulları içinden ancak âlimler, Allah’tan (gereğince) korkar…” (Fâtır, 28) âyet-i kerîmesinde işâret edilen âlimler de, ilâhî kudret ve azameti idrâk ederek Cenâb-ı Hak karşısında kendi “hiçlik”, “yokluk” ve “âcizlik”lerini kavramış bulunan, takvâ sahibi âlimlerdir.
Dolayısıyla hâl ve davranışlarında takvâ tezâhürleri bulunmayan bir âlimin ilmi, özü itibâriyle İblis’in ilminden farksızdır. Çünkü İblis de yüksek bir ilim sahibiydi. Fakat takvâdan uzak olan bu ilmiyle, Allah katındaki yüksek mevkiini muhâfaza edemedi. Aksine bu ilim, onu gurur ve kibre sevk ederek enâniyetini palazlandırdı, böylece dalâlete düşerek Allâh’ın lânetine dûçâr olmasına sebep oldu. Yani İblis, ilmini ifsâda ve idlâle sermâye kıldı.
Demek ki ilim, onu kullananların kalbî durumuna göre faydalı veya zararlı olabilen, iki uçlu bir bıçak gibidir. Hayra da kullanılabilir, şerre de âlet edilebilir.
Muhabbetullah, mârifetullah, ihlâs ve takvâ ile kalben seviye kat etmemiş bir insan, -ne kadar bilgili olursa olsun- ham kalmaya mahkûmdur. O, bu hamlığıyla ilim tahsil edip, meselâ bir doktor olsa, insanlara şifâ tevzî edeceği yerde, menfaati için organ kaçakçılığı yapan bir insan kasabı oluverir. Bir hukukçu olsa, adâlet tevzî edeceği yerde bir suç şebekesi lideri veya zâlim bir cellât oluverir.
Dolayısıyla gerçek ilim tahsili, sadece bilgileri zihne depolamak değildir. İlmin kişiye dünyada ve ukbâda fayda sağlaması için, o kimsenin mânevî terbiye neticesinde kalben seviye kazanması, vicdânının ve ahlâkının olgunlaşması zarûrîdir. Tasavvufun gâyesi de, nefsi tezkiye ederek kalbî istîdatları inkişâf ettirmektir. Çünkü ihtiraslarının esiri olan ham bir nefs, sahibi olduğu ilmi kolayca menfaatlerine âlet ediverir. Bir câhilin cehâletiyle yapamayacağı zulmü, elde ettiği ilimle kolayca işleyebilir.
Nitekim Kur’ân-ı Kerîm’de ibretli kıssaları nakledilen Kârun, Bel‘am bin Bâûrâ ve emsâli bedbahtlar da, ilim noksanlığından dolayı hak yoldan sapmadılar. Onlar da gayet bilgili kimselerdi. Lâkin bildikleri husûsunda “takvâ” sahibi değillerdi.
Sahâbe-i kiramdan Yezid bin Seleme el-Cûfî (r.a.) bir gün Peygamber Efendimiz (s.a.)’in huzûruna çıkarak:
“–Ey Allâh’ın Rasûlü! Ben Siz’den pek çok hadis işittim. Fakat sonradan işittiklerimin, önceden işittiklerimi unutturacağından korkuyorum. Bana (hepsinin yerini tutacak) câmî bir söz söyleyiniz!” der.
Bunun üzerine Efendimiz (s.a.) şöyle buyururlar:
“ĞBildiklerin husûsunda Allâh’a karşı müttakî ol! (Bu sana yeter.)” (Tirmizî, İlim 19/2683)
Bir kulun her şeyi bilmesi mümkün değildir. Fakat bildikleri husûsunda takvâ sahibi olmak; kulun bilmediği hususlarda da ilâhî lûtfa mazhar olarak gönlünün hakka ve hayra meyletmesine, yahut bilmediklerini de öğrenmesine vesîle olur. Nitekim âyet-i kerîmede:
“…Allah’tan ittikâ edin (takvâ sahibi olun), Allah size (ihtiyacınız olan şeyleri) öğretir...” (el-Bakara, 282) buyrulmaktadır.
Müfessir Kurtubî, bu âyet-i kerîmenin tefsîrinde şöyle der:
“Bu âyette Allah’tan ittikâ edenlere, bizzat Allâh’ın ilim öğreteceği vaadi vardır. Yani takvâ sahibi olan kulun kalbine Cenâb-ı Hak, kendisiyle hakîkatleri idrâk edeceği ve hak ile bâtılı birbirinden ayırabileceği bir nûr ihsân eder.” (Kurtubî, III, 406)
Yani öğrendiklerinin muktezâsınca takvâ üzere yaşayan mü’min kulların temiz kalplerine, Cenâb-ı Hak, hikmet ve hakîkatlerden ilham esintileri lûtfeder. Fakat takvâdan uzaklaşarak kalplerini dünyevî ihtiraslara ve nefsânî arzulara esir edenler -velev ki ilim erbâbı bile olsalar- yanlış yollara sürüklenmekten kurtulamazlar.
Mevlânâ Hazretleri’nin buyurduğu gibi:
“Çok âlim vardır ki irfandan nasîbi yoktur. İlmi ezberleyip yutmuştur da, Allâh’ın sevdiği bir dostu olamamıştır!”
Yani ilim, onları Allâh’a yaklaştıracağı yerde, uzaklıklarını artıran bir gaflet perdesine dönüşmüştür.
Şunu da ifâde edelim ki, bugün toplumda giderek yaygınlaşan yanlışlardan biri de, “ilim” anlayışının zihinlerde geçirdiği mânâ kaybıdır.
İlim, Cenâb-ı Hakk’ın sübûtî sıfatlarından biridir. Allah Teâlâ, mutlak ve küllî ilim sahibidir. Yani O’nun ilmi, olmuş ve olacak her şeyi kuşatmıştır. O’nun ilmi dışında kalan hiçbir şey yoktur.
İnsanoğluna verilen maddî ve mânevî bütün ilimlerse, Cenâb-ı Hakk’ın bu sıfatından sadece bir tecellî kırıntısıdır. Bu sıfatın insanlar üzerindeki tecellîsinden asıl gâye, kulun ilâhî kudret ve azameti lâyıkıyla idrâk ederek duygu derinliğine nâil olmasıdır. Bunun neticesinde kulda, her şeye ibret nazarıyla bakış tarzının meydana gelmesidir. Okuduğu, öğrendiği bütün ilimlerin hikmet tarafına da vâkıf olmasıdır.
Hâlbuki bugünkü ilim anlayışı, Allâh’ın kâinâta koyduğu maddî, zâhirî ve fizikî kânunların keşif ve tespitinden öteye geçmiyor. Böylece o kânunları yaratan Allâh’ı bilmek demek olan “mârifetullah” safhası, yani işin can damarı göz ardı ediliyor. Topluma ilâhî sanatın tezâhürleri anlatılıp bunların Sanatkâr’ı olan Allâh’a kalben intikâlin eğitimi verilmiyor. Böylece tek kanatlı bir kuş gibi, noksan ve yarım bir ilim anlayışı oluşturuluyor. Hâlbuki mâneviyattan mahrum şekilde tek taraflı verilen bir eğitim, noksandır. Eğitimde madde ve mânâ âhengi şarttır. Aksi hâlde insan, tek kanatla uçmaya çalışan bir kuş gibi, aç bir kedinin lokması oluverir.
Bu yüzden Allâh’ın büyük bir emâneti olan evlâtlar “zülcenâhayn”, yani iki kanatlı olarak yetiştirilmelidir. Madde ve mânâ, beden ve ruh, akıl ve kalp âhengi içinde, dünya ve âhiret beraberce öğretilmelidir. Evlâtlarımız meslekî eğitimlerini en güzel bir şekilde almakla birlikte, mânevî değerlerini de kazanmalıdır. Fazîlet ve takvâ ehli, sâlih, edepli, vicdanlı, ahlâklı doktorlar, mühendisler, muallimler, işçiler, işverenler, memurlar, idâreciler… olarak yetişmelidir.
“–Evlâdım okusun da kendini kurtarsın.” diyen pek çok anne-baba, asıl kurtuluşun ebedî kurtuluş olduğunu öğretme yolunda aynı gayreti maalesef gösteremiyor. Nice dindar âile bile, ilim tahsilini, sırf dünyevî diploma kazanmaktan ibaret zannediyor. “Kadın-erkek herkese ilim öğrenmek farzdır”, “ilim Çin’de bile olsa gidip alın”, “âlimin ölümü âlemin ölümü gibidir”, “hiç bilenlerle bilmeyenler bir olur mu” gibi, ilme teşvik eden İslâmî hakîkatlerin mânâsını kendine göre yorumlayıp;
“–Benim oğlum - kızım da okusun, üniversiteyi bitirsin, yüksek lisans ve doktora yapsın, yurtdışında yabancı dil öğrensin, kariyer sahibi olsun, sonra maaşı dolgun bir iş bulsun, hem böylece kısmeti de açılır.” şeklinde anlıyor. Dünyevî ilim tahsiline ilâveten âhiretini kurtaracak ilmi de öğretme düşüncesi geri plânda kalıyor, hattâ bâzen hiç düşünülmüyor.
Sâmi Efendi Hazretleri, sohbetlerinde asıl ilmin, Allah Teâlâ’nın kudret ve azametini kalpte hissetmek olduğunu ifâde ederler ve bu ilme sahip olmanın şerefini her vesîleyle hatırlatırlardı. Bir gün ziyaretine gelenlerden biri, hem Hazret’in duâsını almak hem de yeğenlerini tanıştırmak istemişti. Huzûruna girip el öperken:
“–Efendim! Bu delikanlılar Amerika’da okuyup mühendis oldular. Duâlarınızı istirhâm ederiz!” diye takdim etti. Sâmi Efendi Hazretleri ise mânidar bir tebessümle onlara:
“–Fakir de Dâru’l-Fünûn mezunuyum. Fakat asıl tahsil, mârifetullâh’ın tahsilidir!” buyurdu.2
Bugün toplumda ekseriyetle maddî kaygılar ön plânda tutulduğu için, bu uğurda evlâtların mâneviyâtına zehir serpilmesine bile göz yumuluyor.
“–Oğlum-kızım Allâh’ın râzı olduğu bir ortamda ilim tahsil edebilecek mi, yoksa ihtilat ortamlarına girip mânevî hassâsiyetleri mi zedelenecek?” diye bir endişe duyulmuyor. Maalesef günümüzde, âdeta selde sürüklenen kütükler misâli, bu şuursuzluğa kapılmış birçok müslüman âile mevcut.
Hâlbuki niçin dünyaya geldik? Bir müddet sonra niçin dünyayı terk edeceğiz? Kabir ve sonrasında neler yaşayacağız? Bu hususlarda nesiller ekseriyetle câhil yetiştiriliyor. İlimle meşgul olarak Allah katında kıymetli bir iş yaptığını düşünen genç dimağlar, Kur’ân’ın medhettiği asıl ilmin muhtevâsından gâfil bırakılıyor. Evet, Kur’ân-ı Kerîm’de: “…Hiç bilenlerle bilmeyenler bir olur mu?..” (ez-Zümer, 9) buyrularak “bilen”lerden olmak teşvik edilmektedir. Fakat aynı âyetin başında, gerçek mânâda bilenlerin, yani asıl “ilim” sahiplerinin şu üç vasfı da zikredilmektedir:
1) Seherlerde secde ederek ve kıyamda durarak ibadet etmek.
2) Âhiret endişesi içinde olmak. (Ebedî kurtuluş için gayret göstermek. Zira son nefesi îman selâmetiyle verebilmek husûsunda, peygamberler ve onların bildirdiği kimseler dışında hiç kimsenin bir garantisi yoktur.)
3) Rabbinin rahmetini ümîd etmek. (Duâ ve ilticâ hâlinde yaşamak. Zira bütün sâlih amellerimiz de, Cenâb-ı Hakk’ın kabûlüne muhtaçtır.)
Şüphesiz ki dünyaya âhireti kazanmak için geldik. Cenâb-ı Hak, ilmi de bize Yüce Zât’ını tanımamız ve asıl hayat olan âhirete hazırlanmamız için bildiriyor. Allah katında kula kıymet kazandıracak ilmin aslî gâyesi, bu hakîkatlerin bilinip muktezâsınca yaşanmasıdır. Yani ilmin gâyesi, sırf dünyevî makam, menfaat, rahatlık ve güç elde etmek değildir. Çünkü fânî dünya hayatı, ebedî âhiret yolculuğundaki kısa bir merhaledir. Bizler dünyadan nasîbimizi unutmamakla birlikte, asıl âhiretimizi kazanmak için burada olduğumuzu da unutmamalı, ebedî saâdet ve selâmeti temin edecek ilimden gâfil kalmamalıyız.
Üniversiteyi bitirmiş, yüksek tahsil yapmış, bilgili, kültürlü nice gençler görüyoruz. Ne yazık ki Kur’ân ve Sünnet kültüründen haberleri yok. Yaptıkları tahsilin de, Kur’ân ve Sünnet’te medhedilen ilim olduğunu zannediyorlar. Hâlbuki insanın zihnini ve kalbini Allâh’a götürmeyen, O’nun kudret ve azamet-i ilâhiyyesini idrâke ulaştırmayan bilgiler, kişiye belki bu dünyada bir etiket ve apolet kazandırır, fakat ebedî hayatta kendisini müşkül duruma düşmekten kurtaramaz. Böyle tek taraflı bir ilim tahsili için verilen emekler, bir pırlantanın çöpe gitmesi gibi hazin bir talihsizliktir. İşte bu hakîkati çok geç olmadan anlayıp Hak katında makbul olduğu şekliyle ilim tahsiline gayret etmek îcâb eder.
Bilhassa dînî ilimlerin tahsilinde, öncelikle kalbe seviye kazandıracak mânevî terbiye ve takvâ eğitimine ağırlık verilmesi elzemdir. Zira kişiyi Hak katında makbul kılan, dînî tahsil diploması değil, kalbindeki takvâsıdır. Takvâdan uzak bir dînî tahsil, ilâhî hakîkatleri dahî dünyevî ve nefsânî kaygılarla değerlendiren “din âlimi” etiketli “din tahripçileri”nin ortaya çıkmasına zemin hazırlar. Bunlar da servet, şehvet ve şöhret gibi nefsânî ihtiraslara tamah ederek verdikleri fetvâlarda “Kitap ve Sünnet’e uyma” hassâsiyetini yitirerek “kitabına uydurma” menfaatçiliğine meylederler. Toplumun dînî eğitim noksanlığından doğan cehâletini fırsat bilerek, on tane doğrunun arasına kattıkları birer yanlışla, dînin hükümlerini eğip bükerler. İlme hizmet adı altında, toplumun îmânını ifsâd ederler. 
Tarih pek çok defa şâhit olmuştur ki, takvâ ehli olmayan din âlimleri, dînin hükümlerini kendi menfaatlerine göre te’vil etmekten çekinmemişlerdir. Menfaat umdukları fânîleri memnun etmeyi, Allâh’ın rızâsından daha ön plânda tutacak kadar alçalabilmişlerdir. Nitekim dinler tarihine bakıldığında, Yahudîlik ve Hristiyanlığın bu şekilde tahrife uğramış olduğu, artık herkesin bildiği bir gerçektir.
Yine tarihe baktığımızda, canı pahasına da olsa ilâhî hükümlerden tâviz vermeyip ilmin vakârını koruyan müttakî âlimlere de şâhit olmaktayız.
Nitekim büyük İslâm hukukçusu Ebû Hanîfe Hazretleri’ne, halîfelikten sonra en yüksek makam olan Bağdat kadılığı teklif edilmişti. Fakat iktidardaki zâlim idâreciler tarafından fetvâlarının çarpıtılıp yanlış icraatlerine âlet edileceğini bilen Ebû Hanîfe Hazretleri, bu teklifi reddetti. Hazret, teklifi kabul etmediği için zindana atılıp kırbaçlanarak cezalandırıldı. Fakat Ebû Hanîfe Hazretleri, dînin hükümlerinin çarpıtılmasındansa, zindanda kırbaç yemeye râzı oldu. Ona bu zulmü revâ görenler geldi geçti; fakat bugün Ebû Hanîfe Hazretleri Ehl-i Sünnet ve’l-Cemâat’in İmâm-ı Âzam’ı olarak gönüllerde yaşamaya ve hayır-duâlarla yâd edilmeye devam ediyor.
Bu bakımdan din ve dünyanın, huzur ve selâmetle ayakta durması, insanlara rehberlik eden âlimlerin, bildikleriyle amel etmelerine ve takvâ üzere yaşayıp canları pahasına bile olsa hakîkatlerden tâviz vermemelerine bağlıdır. Bizler de dînî bilgilerimizi kimden aldığımıza son derece dikkat etmeli, böylesine sağlam bir istikâmet sahibi olan sâlih ve ârif âlimlerin tebliğ ve irşadlarından feyz almaya gayret göstermeliyiz.
Nitekim Kadı Şurayh Hazretleri, Hazret-i Ömer’e bir mektup yazarak (nasıl hüküm vermesi gerektiğini) sormuştu. Hazret-i Ömer (r.a.) da cevâben şunları yazdı:
“Allâh’ın Kitabı’nda olanlarla hükmet. Eğer onda bulamazsan Allah Rasûlü’nün sünnetiyle hükmet! Allâh’ın Kitabı ve Rasûlü’nün sünnetinde de bulamazsan sâlih (âlim)lerin verdiği hükümlerle hüküm ver...” (Nesâî, Kudât, 11/3)
Şunu unutmamak gerekir ki, bir kimsede ilim var, fakat amel yoksa; ya da ilim ve amel var, lâkin ihlâs ve takvâ yoksa; her iki durumda da âkıbet hüsrandır. Cenâb-ı Hak, ilimlerini nefsânî menfaatlerine âlet eden amelsiz âlimleri Kur’ân-ı Kerîm’inde; “kitap hamallığı yapan merkepler”3 olarak tasvir ederken, ihlâs ve takvâdan uzak, gâfilâne amel işleyenlere de; “yazıklar olsun”4 buyurmaktadır.
Ebû’l-Hasan Harakanî Hazretleri’nin en başta işâret buyurduğu, dinde fitne sebebi olan “câhil ve ham sofular” mevzuuna gelince:
Öncelikle şunu ifâde edelim ki gerçek tasavvuf; kalbi tasfiye edip yalnız Cenâb-ı Hakk’a tahsis edebilmek için girilmesi gereken mânevî bir eğitimdir. Cenâb-ı Hak’tan uzaklaştıran bütün hâl ve tavırlardan arınmak için nefse karşı icrâ edilen ve hiçbir zaman sulhü olmayan büyük bir cihaddır. Kur’ân ve Sünnet’i takvâ ölçüleriyle yaşama gayretidir.
Tasavvufun mânâsından habersiz bir şekilde, “takvâ” ölçüleriyle yaşadığını zanneden bâzı ham sofular da, dînî bilgisi zayıf bâzı kimselere tesir ederek zarar verebilirler. Zira seyr-i sülûk esnâsında, yani mânevî terbiye yolculuğunda îfâ edilen riyâzat, mücâhede ve bâzı rûhî temrinler neticesinde, kalpte zuhûrat, tulûat, ilhamlar ve duyuşlar meydana gelmeye başlar. Bunlar, asıl maksat olmayıp aşılması gereken vehim ve hayallerdir. Ayrıca bunların Rahmânî mi, yoksa gayr-i Rahmânî mi olduğunu ayırt edebilmek için, ehil bir mürşide ihtiyaç vardır. Kâmil mürşidler, bu gibi zuhûrâtı Kur’ân ve Sünnet rehberliğinde tahlil ederek müridlerine gerekli tavsiyelerde bulunur ve onların istikâmetini muhâfaza ederler.
Fakat Kur’ân ve Sünnet’in istikâmet ölçülerini yeterince hazmetmeden veya kendisini şer’î ölçülerle irşâd edecek kâmil bir mürşidden mahrum bir şekilde bu tip zuhûratlarla karşılaşan bâzı sofular, farkına bile varmadan nefs ve şeytanın tuzağına düşebilirler. Gördükleri bâzı mânevî işâretlerle kendilerini kemâle ermiş zannederek etraflarına doğru-yanlış telkinlerde bulunmaya, âyet ve hadisleri kendi noksan bilgilerine göre yorumlamaya başlayabilirler. Bu gibi câhiller, irşâd ettiklerini düşünerek farkına bile varmadan kendilerine uyanları yoldan çıkarabilirler. Bu hakîkatten dolayıdır ki Abdülhâlık Gucdüvânî Hazretleri bir mürîdine şu nasîhatte bulunmuştur:
“İlim öğrenmekten hiçbir zaman uzak kalma! Fıkıh ve hadis ilmini öğren! Câhil sofulardan da uzak dur ki onlar, din yolunun tahripçileri ve Müslümanlığın yol kesicileridir.”
Ayrıca bâzı câhil sofularda birtakım fevkalâde kâbiliyetler de bulunabilir. Meselâ bâzıları, zihinden geçenleri okuyabilirler. Cinnîlerden huddâm kullanmak sûretiyle birtakım sırlara vâkıf olabilirler. Muhâtaplarını da bunun, mânevî bir tasarruf salâhiyetiyle olduğuna inandırabilirler. Câhil insanlar da; “Bu insanın keşfi açık, benim kalbimdekini bildi.” diye düşünebilir. Hiss-i kable’l-vukû, yani gerçekleşmeden evvel bâzı şeylerin hissedilmesi veya mâlûm olması gibi sıradışı hâller de, Allâh’ın bâzı kullarına olan bir imtihan şeklidir. Bu tip hissiyat, doğru da çıkabilir, yanlış da...
Kurtubî’nin gayb bahsinde bir hâdise nakledilir:
“(Zâlim lâkabıyla meşhur olan Emevî vâlisi) Haccâc’ın (v. 95/714) huzûruna bir müneccim girer. Haccâc, onun gözlerini bağlattıktan sonra eline biraz çakıl taşı alarak onları sayar ve:
«–Elimde kaç tane taş var?» diye sorar. Müneccim taşların sayısını doğru olarak söyler. Haccâc bu defa saymadan bir avuç taş alır:
«–Şimdi söyle bakalım, elimde kaç tane taş var?» der. Müneccim tahminde bulunur, fakat yanılır. Sonra da:
«–Ey emîr! Öyle zannediyorum ki onların sayısını siz de bilmiyorsunuz?!» der. Haccâc:
«–Evet, bilmiyorum.» deyince müneccim:
«–O hâlde sizin bilmediğinizi ben de bilemem.» der. Haccâc: 
«–Bununla öncekinin arasında ne fark var?» diye sorunca müneccim:
«–Öncekileri saymıştınız, o zaman taşların sayısı gayb sınırlarından çıkmıştı. (Sizin zihninizdeki, benim zihnime transfer olmaktaydı.) Bunları ise saymadınız, işte bu gaybdır.» der ve; «Gerek göklerde gerek yerde olanlardan hiç kimse gaybı bilemez, yalnız Allah bilir...» (en-Neml, 65) âyetini okur.”5
İşte bu hâdise, muhâtabının zihninden geçenleri okuyabilme kâbiliyetine tipik bir misaldir. Yani bu tip kâbiliyetlerin ille de mânevî bir makâm ile îzah edilmesi gerekmez. Zira Hind fakirleri de birtakım rûhî temrinler neticesinde -ateş üzerinde yürümek gibi- bâzı fevkalâde davranışlar sergileyebilmektedirler. Nitekim Cüneyd-i Bağdâdî Hazretleri de bu hususta:
“Bir kişiyi havada uçarken görseniz, hâli Kitap ve Sünnet’e uymuyorsa bu bir (kerâmet değil) istidraçtır.” buyurmuştur. 
Fakat maalesef halktan birçok insan, Kur’ân ve Sünnet kültürü bakımından yeterli seviyede olmadıkları için, bu gibi kimselerin tesirinde kalabilmektedir. Böylece şer’î bakımdan yanlış olan birtakım fikir, uygulama, hurâfe ve bid’atler -sanki dindarlık îcâbıymış zannedilerek- câhil kimseler arasında yayılıp kabul görebilmektedir. Nitekim tarihte bâzı tarîkatlerin bozulup istikâmetini kaybetmesi de bundan dolayıdır.
Bu itibarla Rasûlullah (s.a.) Efendimiz’in şu tavsiyelerini hatırdan çıkarmamak gerekir:
“ÉBenden sonra sağ kalıp uzunca bir hayat sürenler, pek çok ihtilâflar göreceklerdir. O zaman sizin üzerinize gerekli olan, benim sünnetime ve doğru yolda olan Hulefâ-i Râşidîn’in sünnetine sarılmanızdır. Bu sünnetlere sımsıkı sarılınız. Sonradan ortaya çıkarılmış bid’atlerden şiddetle kaçınınız. Çünkü her bid’at dalâlettir, sapıklıktır.” (Ebû Dâvûd, Sünnet, 5/4607; Tirmizi, İlim, 16)
Demek ki Kur’ân ve Sünnet’ten habersiz bir tasavvufî hayat yaşanamaz. Zira dînî bilgisi noksan biri, takvâ üzere yaşadığını zannettiği hâlde, Kur’ân ve Sünnet’e muhâlif sözler söyleyebilir, yanlış hâl ve davranışlara sürüklenebilir, yanlış fetvâlar verebilir. Bu da onu ve ona tâbî olanları ebedî felâkete götürür. Nitekim bu hakîkat halk dilinde; “Yarım doktor candan, yarım hoca dinden eder.” şeklinde hulâsa edilmiştir.
Şunu da iyi bilmek lâzımdır ki, büyük evliyâullâh’ın keşif ve kerâmetleri bile, hiçbir zaman vahiy gibi yüzde yüz kat’î ve mutlak doğrular olarak görülemez. Bunlara ancak Kur’ân ve Sünnet süzgecinden geçirdikten sonra îtibar etmek gerekir.
Sâmi Efendi Hazretleri sohbetlerinde sık sık, takvâ yolculuğunda mühim bir merhale olan nefs-i mülhemeden bahseder ve:
“Nefs-i mülheme, hayır ve şerrin tefrik edilmeye başlandığı bir merhaledir. Fakat nefs-i mutmainneye gelinceye kadar bir teminat yoktur. Nefs-i mülhemede gelen ilhamlar bâzen Rahmânî olur, bâzen olmaz.” buyururdu. 
İmâm-ı Rabbânî Hazretleri de bu hususta şöyle buyurmuştur:
“Mânevî hâller, şerîate bağlıdır; şerîat hâllere bağlı değildir. Çünkü şerîat sağlam ve kesindir, doğruluğu vahiyle sâbittir. Hâller ise zannîdir, keşif ve ilhamla sâbittir.”6
Bu sebeple bizlere düşen asıl vazife; “Emrolunduğun gibi dosdoğru ol…” (Hûd, 112) âyet-i kerîmesi mûcibince, en azından zarûrât-ı dîniyye hususunda Kur’ân ve Sünnet’in muhtevâsında derinleşerek istikâmet üzere yaşamaya çalışmaktır.
Unutmayalım ki bizler için her hususta “üsve-i hasene”, yani en büyük örnek şahsiyet; Rasûlullah (s.a.) Efendimiz’dir. O’nu hayatımızın her safhasında örnek almalıyız. O’nun gönül dokusundan hisse alarak büyük bir titizlikle O’nun izinden giden Allah dostlarının, takvâ ehli âlim ve ârif zâtların öğütlerini can kulağıyla dinlemeliyiz. Kur’ân ve Sünnet’i bilmeyenlerin veya bilip de yaşamayanların yanlış görüş ve fetvâlarından kendimizi korumalıyız. Hâl ve yaşayışında Rasûlullah (s.a.) Efendimiz’den, sahâbe-i kiramdan, selef-i sâlihînden, evliyâullah’tan izler bulunmayan kimselerin, bizler de izinde bulunmamalıyız.]
Cenâb-ı Hak, râzı olduğu gibi kullukta bulunabilmeyi, cümlemize nasîb ve müyesser eylesin. Fikriyâtımızı, hissiyâtımızı, amellerimizi, hâl ve davranışlarımızı rızâsıyla te’lif eylesin.
Âmîn!..